محاسبة النفس اللوامة (کتاب)

مُحاسِبَةُ النّفس اللوّامَة و تَنْبیهُ الرّوح النوّامَة کتابی اخلاقی به زبان عربی نوشته کفعمی (متوفای ۹۰۵ق) است. این کتاب، درباره محاسبه نفس آدمی است که مؤلف تلاش کرده، با استناد به آیات، احادیث، حکمت‎ها، عبارات ادبی، امثال و اشعار به ترغیب انسان برای تنزیه و طهارت نفس خویش بپردازد.

مؤلف

ابراهیم بن علی عاملی کفعمی از عالمان شیعه در قرن نهم هجری است. وی در جبل‌عامل می‌زیسته و نسبش به حارث همدانی می‌رسد. کفعمی به دلیل مهارت در دانش‌های مختلف در عصر خویش و تسلط به علوم متعدد، تألیفات متنوعی را پدید آورده است؛ از این رو شخصیت‌نگاران و تراجم‌نویسان از او به بزرگی یاد کرده‌اند. المصباح و البلد الامین از جمله آثار مشهور وی در دعا و زیارت است.

نام کتاب

مؤلف صریحا به اسم کتاب اشاره نکرده، اما اشاره‌ای به نقل او شده که در مقدمه کتاب آورده است: «فحق علی کل ذی علم و حتم علی کل ذی حزم... محاسبة النفس اللوامه و تنبیه الروح النوامة.»

ساختار کتاب

کفعمی در این کتاب، منابع احادیث را ذکر نمی‌کند و محقّق کتاب نیز آن‎ها را استخراج نکرده است. گویا نویسنده این احادیث را از متونی که در اختیار داشته و به دست ما نرسیده، برگرفته است. نویسنده از ادبیات خود بهره جسته و متن اخلاقی مسجع و شیوایی را عرضه می‌کند.
وی در این کتاب به آیات ترغیب و اخطار، احادیث پیامبر(ص) درباره تحذیر و ترغیب، امر و نهی و مواعظ، حکمت و امثال، لطائف زیبا، عبارت ادبی و اشعار پرداخته است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه درباره کتاب می‌نویسد: «این کتاب را کفعمی در سال ۸۹۵ق به پایان رسانده و شامل مواعظ حسنه و مخاطبه نفس با عباراتی تأثیرگذار است.»

نسخه‎ ها

محقق کتاب، ۴ نسخه خطی از کتابخانه آستان قدس رضوی را برای تحقیق نام می‌برد که بر اساس آن به اختلاف نسخه‎ ها، استخراج آیات قرآنی، شرح کلمات مشکل و... پرداخته است.

ترجمه و چاپ

این اثر با کتاب محاسبة النفس نوشته سید بن طاووس ترجمه شده است. نشر مرتضوی این کتاب را با محاسبة النفس اثر سید بن طاووس و کشف الریبة نوشته شهید ثانی منتشر کرده است. همچنین مؤسسه قائم آل محمّد(عج) در قم و نیز مؤسسة الفکر الإسلامی در بیروت، کتاب کفعمی را مستقلاً با تحقیق فارس الحسّون چاپ کرده‌اند.

پانویس

منابع

• کفعمی، ابراهیم بن علی، محاسبة النفس، تحقیق: الشیخ فارس الحسون، قم، مؤسسة قائم آل محمد(عج)، ۱۴۱۳ق.
• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
• خدایاری، علی‌نقی، متون حدیثی اخلاقی امامیه در سده هشتم و نهم هجری، آیینه پژوهش ۱۳۸۲ش، شماره ۸۳.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف، ۱۴۲۱ق.